Nét đặc trưng riêng biệt về tổ chức và nghệ thuật trình diễn Hát Xoan Phú Thọ

Hát Xoan là lối hát dân gian được bắt nguồn từ tín ngưỡng truyền thống thờ cúng Thần linh, Thành hoàng và các Vua Hùng gắn với không gian thiêng là các ngôi miếu cổ và đình làng nên Hát Xoan còn được gọi là " Hát cửa đình, Khúc môn đình, ca môn đình". Vì vậy, về tổ chức các phường Xoan; lời ca và nghệ thuật trình diễn của Hát Xoan luôn mang tính chất của tín ngưỡng phồn thực đặc trưng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước.   Ảnh: Phương Thanh Trong hát Xoan, nghệ thuật múa và hát luôn đi cùng, kết hợp với nhau tạo thành thể thống nhất, dùng điệu múa minh họa nội dung cho lời ca. Các tiết mục múa hát thường sắp xếp theo trình tự nhất định. Mở đầu là 4 tiết mục có tính nghi lễ mang đậm dấu ấn tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước vùng trung du Phú Thọ " rừng cọ đồi chè", với nội dung khấn nguyện, cầu mong trời đất phù hộ cho mưa thuận, gió hòa để được mùa màng tươi tốt, bội thu. Sau đó là các lời ca, điệu múa mô tả cảnh lao động sản xuất " tứ dân chi nghiệp" (sỹ, nông, công, thương). Tiếp theo là phần hát cách (còn gọi là quả cách). Mười bốn quả cách trong hát Xoan là những áng thơ khuyết danh do nhân dân sáng tác và được lưu truyền trong các phường Xoan gốc với các đề tài khác nhau. Sau phần hát cách đến các tiết mục có tính chất nghệ thuật dân gian với nội dung mang đậm yếu tố trữ tình, mang âm hưởng của những bài dân ca, ví giao duyên, hát trống quân đặc trưng của vùng Đất Tổ. Sức sống của hát Xoan chính là bởi Hát Xoan là loại hình hát nghi lễ gắn với tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương kết hợp với hát giao duyên nam, nữ ( hát hội), vì vậy nó tồn tại lâu dài và được nhiều thế hệ trong các phường Xoan yêu thích truyền dạy, cùng bảo tồn đến ngày nay.  Hát Xoan Phú Thọ có những nét đặc trưng riêng biệt. Trước hết, về tổ chức, các phường Xoan có tổ chức hết sức chặt chẽ và theo nguyên tắc dựa vào liên kết dòng họ, gia đình, khu vực cư trú. Những người đi hát Xoan thường là cùng chung sống trong một gia đình hay có mối quan hệ họ hàng " phi nội tắc ngoại", sống cùng làng xóm và tổ chức thành phường truyền dạy nhau theo tính chất, hình thức văn nghệ dân gian, khép kín trong những người cùng làng, phần lớn có quan hệ họ hàng với nhau. Đây là nguyên nhân để tạo sự khác biệt, đặc trưng bí truyền của mỗi phường Xoan. Người đứng đầu một phường Xoan (hay họ Xoan) phải là người cao tuổi và là đàn ông, có uy tín về đạo đức và chuyên môn gọi là ông Trùm, là một người có kinh nghiệm, biết giao tiếp và biết chữ Hán - Nôm để hát dẫn một số bài dài được chép bằng văn tự. Các phường viên trong phường thì gọi con trai là Kép, con gái là Đào. Mỗi phường Xoan có khoảng từ 15 đến 18 người. Nam mặc áo the, khăn xếp, quần trắng, guốc mộc; nữ mặc áo năm thân, khăn mỏ quạ, áo cánh trắng, yếm điều, thắt lưng bao, dải yếm các mầu, quần lụa, đeo xà tích, đi guốc mộc. Những làng có người đi Hát Xoan kết nước nghĩa với các phường Xoan và các phường Xoan cũng kết nước nghĩa với nhau. Họ coi nhau thân thiết như anh em, nhưng tuyệt đối đào, kép trong các phường Xoan không được lấy nam nữ thanh niên của làng kết nước nghĩa. Về trình diễn một cuộc Hát Xoan nhất thiết phải theo trình tự đã quy định thống nhất trong các phường ( theo 3 chặng hát), tuyệt đối không được phép thay đổi. Một cuộc hát Xoan bao giờ cũng có ba phần chính: Hát nghi lễ theo tín ngưỡng dân gian, trình diễn các quả cách và hát hội. Chặng hát nghi lễ theo tín ngưỡng dân gian chủ yếu là hát nghi thức với các bài: Giáo trống, giáo pháo, thơ nhang, đóng đám với những lời cầu nguyện, cầu chúc, cầu mong các bậc Vua, Thần linh, Thành hoàng phù hộ cho dân làng được mọi sự bình an, mạnh khỏe, thể hiện ước nguyện của người nông dân được quanh năm no đủ, nhà nhà, người người yên vui. Chặng hát trình diễn 14 quả cách bao gồm các lời ca mô tả đời sống và sinh hoạt của các tầng lớp đương thời ở nông thôn hoặc ca ngợi 4 mùa xuân- hạ- thu- đông cùng với sự biến đổi của cảnh vật thiên nhiên qua một năm canh tác, trồng cấy của nhà nông hoặc kể các cốt truyện cổ tích xưa. Mỗi quả cách thường có ba phần rõ rệt: Giáo cách (mở đầu), đưa cách ( phần giữa), kết cách ( phần cuối). Chặng hát hội (hát phú lý) mang tính chất trữ tình, giao duyên nam nữ, phản ánh tình cảm yêu đương trai gái với hình thức đối đáp, thể hiện sự ứng tác linh hoạt mang tính chất đua tài, thi ứng phó nhanh, giống như hát ví, hát trống quân. Đây cũng là phần hứng thú, sinh động và hấp dẫn nhất trong cuộc Hát Xoan nói chung. Nghệ thuật của hát Xoan độc đáo và đặc trưng là ở chặng hát này. Về âm nhạc, Hát Xoan được cấu thành chủ yếu từ những thang 3 âm, 4 âm ( quãng 3 hoặc quãng 4). Giai điệu Xoan mộc mạc, tiết tấu đơn giản, cách hát gần gũi với giọng nói. Hiện tại, các phường Xoan trên địa bàn Phú Thọ còn bảo tồn được 31 bài Xoan ở 4 phường Xoan gốc: An Thái, Thét, Phù Đức và Kim Đái thuộc thành phố Việt Trì. Đứng đầu phường Xoan là ông Trùm. Trong Hát Xoan, kép nam thường làm nhiệm vụ hát dẫn (lĩnh xướng), múa, đệm trống con, trống cái; đào nữ thường đóng vai trò hát phỏng (hát nhắc lại), hát đối đáp, hay múa... Ngoài ra, khi Phường Xoan được mời đến trình diễn ở nơi khác, trong phần Hát Hội còn có sự tham gia của trai, gái đại diện cho cộng đồng của cửa đình sở tại...  Đạo cụ và nhạc cụ dùng cho Hát Xoan rất đơn giản, không đòi hỏi cầu kỳ, thể hiện tính nghiêm trang trong thực hành tín ngưỡng thờ cúng và tính phổ thông quần chúng để các đào kép dễ trình diễn Hát Xoan. Chỉ dùng một chiếc trống nhỏ, đường kính mặt trống 20 cm, chiều cao 25 đến 30 cm, hai mặt bịt da và tang trống bằng gỗ mít cùng với đôi, ba cặp phách bằng tre đực già. Tuy vậy, kép trống lại có vai trò vô cùng quan trọng trong việc giữ nhịp cho các kép và đào hát trong toàn bộ cuộc hát. Trước khi vào cuộc hát, kép trống sẽ đánh một hồi như lời mời và ra hiệu bắt đầu cuộc hát, sau đó giữ nhịp cho cuộc hát, khi chuyển các chặng hát thì bao giờ kép trống cũng phải có hồi trống chuyển tiếp. Bên cạnh đó, vì là lối hát thờ Thần linh, Thành hoàng làng và các Vua Hùng nên nghệ thuật trình diễn của Hát Xoan rất đơn giản, mộc mạc với sự kết hợp hài hòa giữa âm nhạc, thơ, vè và giọng điệu mang đậm dấu ấn thổ ngữ của địa phương vùng trung du Phú Thọ( dân ca). Lời ca trong Hát Xoan còn có sự kết hợp với các điệu múa đơn giản bằng đôi tay của các đào, kép và các đạo cụ như quạt, phách tre, nậm rượu... Di chuyển trong Hát Xoan bằng đôi chân, chủ yếu theo hàng dọc hoặc hàng ngang và vòng tròn. Lời Xoan thường được thể hiện dưới dạng thể thơ song thất lục bát, thất ngôn, lục bát, lục bát biến thể, đơn giản, dễ nhớ, dễ thuộc, dễ hát. Hát xoan hội đủ các yếu tố của văn nghệ dân gian, là hình thức âm nhạc cổ truyền, kết hợp yếu tố văn hóa, lịch sử, nghệ thuật, độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu, chứa đựng nhiều giá trị văn hóa, được cộng đồng gìn giữ qua nhiều thế kỷ, không bị biến mất trong đời sống hiện đại và đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Vì vậy, việc bảo vệ và phát huy giá trị của nghệ thuật Hát Xoan sẽ góp phần tích cực cho việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, duy trì tính đa dạng của văn hóa nhân loại và tiếp tục được đề nghị UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đặng Đình Thuận